Stručni rad o uticaju elektromagnetnog zračenja na zdravlje i kvalitet života ljudi

 UTICAJ ELEKTROMAGNETNOG ZRAČENJA NA ZDRAVLJE I KVALITET ŽIVOTA LJUDI

THE INFLUENCE OF ELECTROMAGNETIC RADIATION ON HEALTH AND QUALITY OF LIFE OF PEOPLE

mr Katarina Kanjevac Milovanović¹, Jovan Milivojević²

Rezime: U savremenom svetu elektromagnetska zračenja su postala jako intenzivna pa ne postoji prostor na planeti do kojih ne dopiru. Tako su živi svet pa i ljudi neprekidno izloženi ovim zračenjima različite frekvencije i talasnih dužina. U svetu su u poslednjih trideset godina obavljena brojna ispitivanja u najuglednijim svetskim laboratorijima, ali se dosada nije došlo do direktnih dokaza, da su ta zračenja štetna za ljudski organizam, izuzev ukoliko se ne radi o zračenjima na malim rastojanjima od izvora zračenja. U radu se analiziraju izvori elektromagnetskih zračenja, njihova jačina i frekventno područje u kojem se manifestuju. Takođe, na temelju međunarodnih preporuka i propisa predlažu se određene mere zaštite koje treba da sprovedu svi učesnici u procesu stvaranja elektromagnetskog zračenja. Navedeni su principi za sprečavanje štetnih uticaja i dozvoljene vrednosti električnih i magnetskih polja koje su doneli Međunarodno udruženje za zaštitu od nejonizirajućeg zračenja (ICNIRP) i EU.

Ključne reči: elektromagnetno zračenje, nejonizujuće zračenje, elektromagnetna kompatibilnost, mikrotalasno zračenje, uticaj na zdravlje, kvalitet života

Abstract: In the modern world of electromagnetic radiation have become very intense and there is no space on the planet those not reaching. Living world and the people constantly exposed to this radiation of different frequencies and wavelengths. In the world in the last thirty years, conducted numerous tests into at the most prominent international labs, but so far there has been no direct evidence that the radiation is harmful for the human body unless it is not about radiation on small distances from the radiation source. This work analyzes sources of electromagnetic radiation, their intensity and frequency area in which it manifested. Also, on the basis of international recommendations and regulations propose certain protection measures to be implemented by all participants in the process of electromagnetic radiation. Listed are the principles for the prevention of adverse effects and allowed values of electric and magnetic fields that have brought the International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (ICNIRP) and the EU.

Key words: Eelectromagnetic Radiation, Non-Ionizing Radiation, Eelectromagnetic Compatibility, Microwave Radiation, Impact on Health, Quality of Life

---

¹ mr Katarina Kanjevac Milovanović, Centar za kvalitet Mašinski fakultet u Kragujevcu, mail: kanjevac@kg.ac.rs
² Jovan Milivojević, Centar za kvalitet Mašinski fakultet u Kragujevcu, mail: jovan.milivojevic@gmail.com

---

1. UVOD

Saznanja o zračenjima su postojala daleko u prošlosti. Normalno, u to vreme se vodilo računa samo o uticaju prirodnih zračenja. Iako tadašnji ljudi verovatno nisu ni bili svesni o kakvim se zračenjima radi pa su im čak davali neka natprirodna svojstva i nazivali ih najrazličitijim imenima, kao “demonska vrata”, “đavolje polje” i slično, ipak su bili svesni o njihovom negativnom uticaju na čovekovo zdravlje. Od spomenutih zračenja su pokušavali da se zaštite tako što su izbegavali mesta gde se nalazila velika količina prirodnih zračenja, posmatrajući odnos životinja i biljaka na odabranim mestima, verujući raznim, gatarama, vidovnjacima i zapisima talismana. Nažalost deo ove tradicije, zbog niske tehničke kulture, pojedini slojevi građanstva su zadržali do dan danas. “Kada čovek nije u stanju da shvati prirodne pojave, sklon je da im daje natprirodna svojstva”Albert Ajnštaj.

Tokom vremena, čovek je sve više radio na istraživanju prirodnih pojava, fizičkih zakona, gde se nastojalo da se pronađu konkretne metode dokazivanja. Među prvim instrumentima “merenja” koji su se pojavili bile su ručice, visak i slične “naprave”. Nedostatak tih metoda je što su to prvenstveno subjektivne metode i uticaj “merača” na pokazane rezultate nije zanemarljiv. Isto tako, veliki problem predstavlja i nestručnost i nepoznavanje osnovnih fizičkih zakona takvih „merača“ koji u velikom broju slučaja niti znaju šta mere, niti pak poznaju intenzitet, a kamoli dozvoljene granice. 

Sa početkom industrijalizacije, pojavili su se i tehnički izvori zračenja, kojih je napretkom tehnologije i potrošačke elektronike svakoga dana sve više i više. Kao što raste zagušljivost zatvorenog prostora, tj. еleкtrosmog, tako su i saznanja o štetnosti prirodnih i tehničkih zračenja sve izraženija, a posebno u današnje vreme kada je ekološka svest sve veća. To područje je dugo vremena bilo zanemarivano pa čak i namerno ignorisano od strane velikih kompanija koje su bile glavni izvor zračenja, iako je poznata štetnost električnih i magnetnih polja, npr. ispod dalekovoda. 

Francuski fizičar i radiestezista Bovis je razlikovao najraznovrsnija zemaljska i kosmička zračenja i pri tome je koristio različita pomagala. Poznato je da su već Kinezi pre mnogo godina mogli da otkriju kosmička i zemaljska zračenja. Od tada su i prvi podaci o »zmajskim crtama«. Kineski car je imao i posebno obučene stručnjake, koji su uvek pre početka izgradnje neke stambene građevine istraživali gradilište како se ista ne bi izgradila na mestu na kojem iz zemlje dolaze “zli duhovi”, koji donose nesreću i bolest. Sa zdravim i štetnim zračenjima bili su upoznati i stari Persijanci, Kelti, Egipćani i drugi kulturni narodi. 

2. ELEKTROMAGNETNO ZRAČENJE

Elektromagnetsko zračenje

Zračenje je prenos energije putem čestice ili talasa. Zračenje koje se prenosi putem čestica (neutron, proton, mezoni i dr.) se naziva korpuskularno zračenje, a ono koje se prenosi u obliku talasa se zove elektromagnetno zračenje. Elektromagnetno zračenje predstavlja promenu elektromagnetnog polja u funkciji vremena. Ovo zračenje je nosilac elektromagnetske interakcije (sile) i može se interpretirati kao talas ili kao čestica, u zavisnosti od slučaja. čestice koje kvantifikuju elektromagnetsko zračenje su fotoni. Svako naelektrisanje promenom brzine kretanja generiše elektromagnetsko polje. Ova informacija se prostire kroz prostor brzinom svetlosti i osobine odgovarajućeg elektromagnetskog talasa su direktno vezane za dinamiku promene kretanja naelektrisanja. Alternativno, ako elektromagnetsko zračenje gledamo kao emisiju čestica (fotona), energija koju one nose je direktno vezana za talasnu dužinu, odnosno učestanost talasa. Što je veća učestanost to je veća energija fotona. Tačan odnos je opisan Plankovom relacijom E = hν gde je E energija fotona h je Plankova konstanta, a ν je frekvencija talasa.

Osobine elektromagnetskog zračenja zavise od njegove talasne dužine i kao takve se dele na električne, radio i mikro-talase, zatim na infracrvenu, vidljivu i ultraljubičastu svetlost, X-zrake i gama zrake. Ceo opseg talasnih dužina elektromagnetskog zračenja se zove elektromagnetski spektar.

Dejstvo ovih talasa na čoveka varira u zavisnosti od frekvencija i amplituda signala, kao i udaljenosti od predajnika (bazne stanice) i trajanja izloženosti ovim talasima. Da i ne govorimo o štetnim zračenjima koja dolaze ''spolja'' od poremećenog Zemljinog magnetizma, podzemnih vodenih tokova i tektonskih premeštanja (geopatogena zračenja), kao i od Hartmanove i Karijeve globalne mreže (kosmička zračenja). Današnja ispitivanja nedvosmisleno ukazuju da zajedničko delovanje geopatskih polja sa štetnim dejstvom i elektromagnetnih zračenja može da dovede do slabljenja organizma.

Podela štetnih zračenja (Slika1) 

Geopatogena zračenja su štetna zračenja čiji se izvori nalaze ispod površine zemlje. Njihovu pojavu može da izazove sve ono što preseca, raslojava ili na bilo koji drugi način remeti prirodne homogenosti Zemljinih slojeva. U ovu grupu zračenja spadaju:

• zračenje podzemnih vodenih tokova
• zračenje ruda i mineral
• zračenje geoloških pukotina (loma)
• zračenja nastala raspadanjem organskih materija.

Kosmička zračenja su oblik geopatogenog zračenja koji je prisutan na svakom mestu Zemljine površine, u određenom geometrijskom rasporedu. Ova mrežna zračenja nastaju interakcijom kosmičkih sila sa Zemljinim gravitacionim i magnetnim poljima. Linije mrežnih kosmičkih zračenja nisu štetne same po sebi, ali postoji mogućnost da se na njih prenese snop štetnih zračenja nekog drugog porekla, formirajući čvorove. Kosmička zračenja formiraju sledeće mreže:

• Hartmanova globalna mreža (pravac S-J i I-Z)
• Karijeva globalna mreža (pravac S-I i J-Z)

Tehnička zračenja - sa početkom industrijalizacije i pojavom novih tehničkih uređaja različitog porekla i namene, pojavili su se i novi tehnički izvori zračenja. Sa napretkom tehnologije i potrošačke elektronike, štetnost ovih zračenja se iz dana u dan povećava, ali se istovremeno povećava i ekološka svest ljudi. To područje je dugo vremena bilo zanemarivano, pa čak i namerno ignorisano od strane velikih kompanija koje su bile glavni izvor zračenja. Tehnička zračenja se mogu podeliti u sledeće grupe:

a) nejonizirajuća: električna (struja), elektronska

Nejonizujuća zračenja su elektromagnetna zračenja sa energijom manjom od 12,4 eV. Ovo zračenje nema dovoljno energije da izazove jonizaciju u živim organizmima. Prirodni izvori nejonizujućeg zračenja su retki i izrazito slabi. To su Sunce, udaljeni pulsari, ostali svemirski izvori i zemaljski izvori (munja). Razvojem električnih uređaja, gustina elektromagnetne energije oko nas je mnogo veća od prirodnih nivoa.

b) jonizirajuća: alfa zraci (jezgro helijuma), beta zraci (elektroni) (-), neutroni (nenaelektrisane čestice), gama i x zraci (em energija)

c) mehaničke vibracije: prevozna sredstva, rad na teškim mašinama, ultrazvučne vibracije, neispravnih mašina i aparata.

3. IZVORI NEJONIZUJUĆEG ZRAČENJA

Izvori nejonizujućih zračenja obuhvataju: ultraljubičasto zračenje (talasne dužine 100-400 nm), vidljivo zračenje (talasne dužine 400-780 nm), infracrveno zračenje (talasne dužine 780 nm-1 mm), radio-frekvencijsko zračenje (frekvencije 10 kHz-300 GHz), elektromagnetna polja niskih frekvencija (frekvencije 0-10 kHz) i lasersko zračenje. Izvore nejonizujućih zračenja koristimo i srećemo u svakodnevnom životu, počev od prostora u kome živimo i radimo, do savremenih sredstava komunikacije, i svi su nastali ljudskom delatnošću. Ovi izvori se mogu grupisati kao:

(1) Prirodni izvori

• Električna i magnetna polja koja stvara Zemlja svojim magnetizmom
• Aktivnosti Sunca
• Dinamika atmosfere (statički elektricitet, munje)
• Zračenja iz svemira (nove i supernove, sinhrotrona polja, radio galaksije, i dr).

(2) Elektroenergetna postrojenja i električni aparati

• Elektrane i energane (SNR) – u objektima i spoljašnjim postrojenjima instalisana oprema i uređaji gde se zatvaraju strujna kola sa strujama većim od 1.000 A, a neizolovani delovi su pod različitim, veoma visokim naponima.
• Dalekovodi i trafostanice u svom neposrednom okruženju stvaraju magnetno zračenje čija indukcija iznosi od 5,0 μT pa i više od 100 μT, a na udaljenosti od (50 – 100) m te vrednosti naglo opadaju.
• Električna polja ispod dalekovoda, na visini 1 m od zemlje, dostižu vrednosti od 0,6 kV/m pa i više od 10 kV/m.
• Poslovne zgrade – zbog instalisanih električnih uređaja i elektronskih sklopova prisutna su elektromagnetska polja.

(3) Transportna sredstva

• Motorna vozila – elektromagnetna polja od uređaja za paljenje gorive smeše u motoru i usled rada elektromotora (posebno kod električnih vozila), navigacioni uređaji (satelitsko vođenje)
• Avioni – elektromagnetna polja usled rada radio i navigacionih uređaja i ugrađenih elektromotora
• Brodovi - elektromagnetna polja usled rada radio i navigacionih uređaja i ugrađenih elektromotora.

Jačina magnetnog polja kod transportnih sredstava dostiže i do 50 μT, a električnog polja i do 300 V/m (kod aviona su iznosi znatno veći).

 (4) Uređaji u domaćinstvu

• Televizijski ekrani i ekrani računara stvaraju statička električna polja i naizmenična električna i magnetna polja različitih frekvencija. Dok su starije tehnologije ovih uređaja stvarale jačinu polja, koja je na rastojanju od 30-40 cm iznosila i 10 kV/m, a uz sami uređaj i više, novi uređaji ne stvaraju polja veća od 700 nT, odnosno 10 V/m.
• Veš mašina: 2 do 8,4 μT (razmak: 1 cm)
• Električne pećnice: 40 V/m
• Frižider: 30 V/m
• Usisivač: do 20 μT
• Automat za kafu: 16 V/m
• Toster: 40 V/m
• Fen za kosu: 40 V/m
• Muzički stub: 90 V/m
• Halogena stona lampa: do 1,5 μT, i td.

(5) Medicinski uređaji

• Laserski uređaj
• Uređaj za magnetnu rezonancu

(6) Sredstva za telekomunikacije, itd.

Naravno, ovo nije konačan spisak izvora nejonizujućeg zračenja, ali u dobroj meri pokazuje rasprostranjenost upotrebe ovih izvora bez kojih se savremeni svet ne može ni zamisliti.

4. ELEKTROMAGNETNO ZRAčENJE I ZDRAVLJE LJUDI

Epidemiološkim studijama i eksperimentalnim istraživanjima dolazi se do zaključka da elektromagnetna polja i talasi (koji su prisutni svuda oko nas i čiji se intenzitet svakodnevno povećeva preko dozvoljene granice) predstavljaju stalnu opasnost po naše zdravlje čak i kada su u okvirima dozvoljenih granica. Stručnjaci već godinama upozoravaju da su prvi simptomi oboljenja izazvanih štetnim delovanjem zračenja povećana razdražljivost i nervoza, nesanica, glavobolje, osećaj malaksalosti i hroničnog umora, anksioznost, sklonost depresiji, teškoće pri pamćenju i problemi sa koncetracijom, gubljenje vitalnosti, smanjivanje telesne i psihičke aktivnosti i sl. Današnja ispitivanja nedvosmisleno ukazuju da zajedničko delovanje geopatskih polja sa štetnim dejstvom i elektromagnetnih zračenja može da dovede do slabljenja organizma (slika 2).

Epidemiološkim studijama i eksperimentalnim istraživanjima dolazi se do zaključka da elektromagnetna polja i talasi (koji su prisutni svuda oko nas i čiji se intenzitet svakodnevno povećeva preko dozvoljene granice) predstavljaju stalnu opasnost po naše zdravlje čak i kada su u okvirima dozvoljenih granica. Stručnjaci već godinama upozoravaju da su prvi simptomi oboljenja izazvanih štetnim delovanjem zračenja povećana razdražljivost i nervoza, nesanica, glavobolje, osećaj malaksalosti i hroničnog umora, anksioznost, sklonost depresiji, teškoće pri pamćenju i problemi sa koncetracijom, gubljenje vitalnosti, smanjivanje telesne i psihičke aktivnosti i sl. Današnja ispitivanja nedvosmisleno ukazuju da zajedničko delovanje geopatskih polja sa štetnim dejstvom i elektromagnetnih zračenja može da dovede do slabljenja organizma.

Ne postoji prostor u kojem čovek radi, živi ili spava, a u kojem nema štetnih zračenja. Duga izloženost kompleksnom uticaju štetnih zračenja isključivo remeti energetsku strukturu bioloških sistema, a to se odražava tako što dolazi do pojave raznih oboljenja, kako psiho-mentalnih tako i fizičkih. Dugi uticaj štetnih zračenja kod slabije građenih ličnosti,dovodi do pojave najštetnijih oboljenja, pa čak i do smrti.

Najopasnija mesta su ona na kojima se čovek najduže zadržava, a to su krevet ili radno mesto.

Način na koji elektromagnetno zračenje utiče na ljude zavisi od mnogo faktora. Naravno, da je najbitnija snaga izvora zračenja, ali veliki uticaj ima i frekvencija zračenja. S obzirom na intenzitet apsorpcije u ljudskom telu, elektromagnetno zračenje možemo podeliti u četiri grupe: 

• frekvencije od 100 kHz do 20 MHz kod kojih apsorpcija opada sa opadanjem frekvencije, a znatna apsorpcija se pojavljuje u vratu i nogama
• frekvencije opsega od oko 20 MHz do 300 MHz kod kojih se relativno visoka apsorpcija javlja u čitavom telu, a pri rezonanciji i znatno veća u području glave
• frekvencija iz opsega od 300 MHz do nekoliko GHz pri kojoj se javlja znatna lokalna neuniformna apsorpcija
• frekvencije iznad 10 GHz pri kojima se apsorpcija javlja, prvenstveno, na površini tela.

Primarni i najjednostavniji štetni uticaj elektromagnetnog zračenja je zagrevanje. Izloženost radio-frekventnom zračenju većem od mW/cm2 može izazvati ozbiljna oštećenja ljudskog tkiva usled preteranog zagrevanja. U određenim uslovima može da dođe do merljivog zagrevanja tkiva i pri zračenju čija se vrednost kreće imeđu 1 i 10 mW/cm2, ali to ne mora da izazove oštećenje tkiva.

Veoma veliki i različiti broj izvora nejonizujućih zračenja u našem okruženju, uslovio je donošenje odgovarajućih propisa. U evropskim zemljama postoji preko 130 zakona, pravilnika, standarda i preporuka u oblasti zaštite od radio-frekvencijskog zračenja. Od posebnog je značaja preporuka Saveta Evrope od 12. jula 1999. broj 1999/519/ES.

U Srbiji je usvajen Zakon o zaštiti od nejonizujućih zračenja („Službeni glasnik RS”, br. 36/09), kojim su uređeni uslovi i mere zaštite zdravlja ljudi i zaštite životne sredine od štetnog dejstva nejonizujućih zračenja u korišćenju izvora nejonizujućih zračenja. Na osnovu podzakonskih akata definišu se, između ostalog, izvori nejonizujućih zračenja od posebnog interesa, za koje je propisana obaveza pribavljanja rešenja za korišćenje.

4. UTICAJ ELEKTROMAGNETNOG ZRAčENJA NA KVALITET ŽIVOTA

U poslednjih dvadesetak godina psiholozi su definisali novu kategoriju koja određuje ponašanje pojedinca u porodičnom okruženju, na poslu, u kritičnim situacija itd. a to je kvalitet života QL (qualitz life). Kvalitet života ima takav uticaj na poimanje okolione, a pomaže u prevazilaženju teških situacija, kao što su krize na poslu, bolesti… Kvalitet životazavisi od mnogo činioc i u principu utiče na to da pojedinac uživa u subjektivnom osećaju zadovoljstva.

Elektromagnetna zračenja i jonizujuća i nejonijuzuća, kada je u pitanju kvalitet života ljudi, mogu se posmatrati sa dva aspekta. Prvi je njihov uticaj na razvoj ljudske zajednice, a drugi je njihov uticaj na zdravlje ljudi. Današnja civilizacija uveliko koristi elektromagnetne talase i polja u čitavom nizu tehnologija. Tako, komunikacije, radio i televizija, električna energija, trensport, medicina, računari, su zasnovani na elekromagnetnim poljima i elektromagnetnim zračenjima. Taj napredak je omogućio ljudima visok kvalitet života, koji se do pre samo jednog veka nije mogao ni zamisliti. Prodor u svemir i njegovo izučavanje nezamislivi su bez elektromagnetnih talasa, kao i prodor u svet mikročestica. Njihov doprinos razvoju savremene civilizacije je nesagledivog značaja.

S druge strane, negativan uticaj elektromagnetnih zračenja je što u određenim uslovima izazivaju zdravstvene probleme kod ljudi (blizina izvora zračenja, snaga zračenja, frekvencija talasa, jonizacija). Pri tom, jonizujuća zračenja su znatno opasnija po zdravlje ljudi od nejonizujućih. Ono što je u svemu dobro je da su nejonizujuća zračenja u daleko većoj upotrebi od jonizujućih pa je iz tog razloga umnogome smanjen rizik po zdravlje ljudi.

Ako merimo doprinos elektromagnetnih zračenja odnosno polja na razvoj i dobrobit ljudske zajednice i

negativne efekte po zdravlje ljudi, možemo zaključiti da su pozitivni efekti daleko ispred negativnih efekata. Zapravo upotreba elektromagnetnih polja i talasa je temelj razvoja savremene civilizacije.

5. ZAKLJUČAK 

Sve veći broj naučnih istraživanja potvrđuje da, u ovom trenutku, najveću pretnju našem zdravlju i dobrobiti (a to važi i za sve druge oblike života) predstavlja podmukli, sveprisutni i nevidljivi oblik zagađenja koji se zove „elektrozagađenje”. Elektromagnetna polja i zračenja su sadržana u celokupnoj materiji koja nas okružuje na svim nivoima organizacije, od svemira do mikro svemira. I čovečje telo apsorbuje i emituje elektromagnetne talase. Informacije u mozgu i na nivou ćelija se prenose elektromagnetnim putem. čovek je od svog postanka izložen više ili manje svim oblicima elektromagnetnog zračenja.

Međutim, razvojem tehnologije došlo je do primene velikog broja uređaja i sistema čiji je rad zasnovan korišćenju elektromagnetnih polja, tako da su gustina i frekvencija zračenja u prostoru u kome živimo višestruko uvećani. Sada je ljudski organizam izložen daleko većim dozama zračenja nego što je to bio slučaj sa prirodnim izvorima. Naravno, da to ima određenog uticaja na ljudski organizam i njegovo zdravlje.

Da bi se maksimizirale koristi od elektromagnetnih zračenja, a izbegle negativne posledice po zdravlje ljudi neophodno je:

• sprovoditi sistematska istraživanja uticaja elektromsgnetnih zračenja na ljudski organizam i ostali živi svet
• normativno urediti oblast elektromagnetnih zračenja (zakoni, pravilnici, standardi)
• sprovoditi propisane mere zaštite od zračenja uz monitoring njihove realizacije
• onemogućiti razvoj proizvoda i sitema koji funkcionišu na frekvencijama zračenja ljudskog tela ili njegovih delova (mozga, na primer)
• uspostaviti informacioni sistem o elektromagnetnim zračenjima kako bi se u svakom trenutku imao uvid o stanju ove oblasti.

Naravno, da će se na problematici elektromagnetnih zračenja još više raditi u budućnosti, kada nijedna ljudska delatnost neće biti moguća bez upotrebe elktomagnetnih polja.

“Uopšte ne sumnjam da porast elekromagnetnih polja u ovom trenutku je element koji u najvećoj meri zagađuje životnu sredinu na Zemlji. Smatram da na globalnom nivou je to mnogo važnije i od zagrejavanje...i od povećanja količine hemijskih elemenata u životnoj sredini” – Robert Beker, Dr. Med.

Na svakom od nas leži odgovornost za preduzimanje preventivnih koraka koji će zaštititi nas, našu porodicu i buduće generacije.


LITERATURA

[1] ZRAčENJE, REPUBLIKA SRBIJA MINISTARSTVO žIVOTNE SREDINE I PROSTORNOG PLANIRANJA, Beograd, oktobar 2009. godine

[2] An Inestigation Of Relation Between Sustainable Development And Quality Of Life, Slavko Arsovski, Milan Pavlović, Zora Arsovski, Zoran Mirović, International Journal for Quality Research, Volume 3 - 2009 - Number 4

[3] Possible effects of Electromagnetic Fields (EMF) on Human Health, Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks SCENIHR, 21 March 2007

[4] Health Ef fects of Electroma gnet ic F ields, An Ro i n n Cuma r s á ide , Ma r a a g u s Acmh a i n n í Nádú r t h a Depa r tme n t o f Commu n i c a t i o n s , Ma r i n e a nd Na t u r a l Re s o u rc e s, Du b l i n 2 , I r e l a n d, www.dcmnr.gov.ie

[5] Exposure to high frequency electromagnetic fields, biological effects and health consequences (100 kHz-300 GHz), Paolo Vecchia, Rüdiger Matthes, Gunde Ziegelber, James Lin, Richard Saunders, Anthony Swerdlow, ICNIRP 16/2009

[6] Encyclopedia of Applied Spectroscopy. Edited by David L. Andrews. Copyright 2009 WILEY-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA, Weinheim, ISBN: 978-3-527-40773-6

[7] ELECTROMAGNETIC RADIATION HAZARDS, David Jenn, Naval Postgraduate School, Department of Electrical & Computer Engineering, Monterey, California, 2008

[8] UNCERTAINTY ESTIMATION IN ELECTROMAGNETIC FIELD MEASUREMENTS FOR ASSESSING COMPLIANCE WITH SAFETY LIMITS, E. Karabetsos, G. Filippopoulos, Non Ionizing Radiation Office, Greek Atomic Energy Commission, 2003

[9] EFFECT OF THE ELECTROMAGNETIC RADIATION ON THE CELL FUNCTION AND PROTECTIOT WITH BIO-SPH, Stojan Velkoski, Georgi Kotevski, Gordana Zlateva – Velkoska, Garo Mardirossian, Research Center “Soncev Zrak” – Skopie, Macedonia; June 2005, www.soncevzrak.com

[10] S. Arsovski, M. Pavlović, Z. Arsovski, Z. Mirović, An Inestigation Of Relation Between Sustainable Development And Quality Of Life, International Journal for quality research, Volume 3, 2009, Number 4

[11] Stevan živojinović, Andrej Stanimirović, Knowledge, intelectual capital and quality management, International Journal for quality research, Volume 3, 2009, Number 4

[12] K. K. Milovanović, S. Arsovski, Extended Model of New Approach Impact on Quality, Safety and Competency of Product our Enterprises, International Journal for quality research, Volume 3, 2009, Number 2

[13] S. Arsovski, K. Kanjevac Milovanović, Extende Model Of Competitivity Throug Application Of New Approach Directives, International Journal for quality research, Volume 3, 2009, Number 1

[14] M. K. Zogovic, I. Savovic, A. K. Arsic, V. Matovic, Quality of Test Results Expressed Through Measurement Uncertainty, International Journal for quality research, Volume 3, 2009, Number 3